ΠΑΜΕ ΠΛΑΤΕΙΑ;

Στοχαστικά, απ’ την πρώτη γραμμή αυτοδιοίκησης.

Ήταν για καιρό άδειες και παραμελημένες. Για δυο πλατείες ο λόγος, που έτυχε να αναμορφώνονται την ίδια χρονική περίοδο, από τις υπηρεσίες των Δήμων που ανήκουν. Προβεβλημένη στο πανελλήνιο και ιστορική η μία, στην καρδιά της πρωτεύουσας και της κίνησης, με το όνομά της να ενώνει. Υποτυπωδώς συγκρατημένη χωμάτινη επιφάνεια η άλλη, δίπλα στη θάλασσα και σε ένα από τα επιβατικά  λιμάνια της Αττικής, με το όνομα εκείνου του ηγέτη της χώρας, που σε χαλεπούς καιρούς, κατάφερε να την διπλασιάσει.

Με ένα παράξενο τρόπο συνδέθηκαν, με το ίδιο κατασκευαστικό συνεργείο, που αν και ξεκίνησε με την δεύτερη, έδωσε προτεραιότητα μετά, στην ολοκλήρωση της πρώτης. Και με τις ίδιες αρχικά, λογικές διαμόρφωσης, που στο τέλος, κατέληξαν να είναι αντίθετες.

Η αδιαμφισβήτητη συνταγή για τις διαμορφώσεις των πλατειών, παραμένουν οι σίγουροι κύκλοι της οδικής κυκλοφορίας, φορεμένοι για τη στάση και την κίνηση των πεζών. Μόνο που οι πεζοί δεν κατευθύνονται κυκλικά, παρά μόνο αν τους υποχρεώσεις, όπως στο μαγκανοπήγαδο. Και δεν μπορούν να στέκονται χαλαρά μέσα σε κύκλο, υπό την επίδραση των δυνάμεων, που έλκουν και απωθούν ακατάπαυστα, ενθαρρύνοντας τη δράση (εξ ου το δράμα). Κύκλοι, που με την αυτάρεσκη και ερμητική τους ουδετερότητα, δεν καταφέρνουν συχνά να αναδείξουν τις δυναμικές που ενυπάρχουν σε ένα τοπίο ή δημόσιο χώρο. Θα μπορούσαν να ενταχθούν, αλλά δεν συνιστούν από μόνοι τους, τη συνταγή της επιτυχίας.

Υπό το πνεύμα των καιρών, αρχικά και στις δύο πλατείες, δεν χρειάστηκε και πολύ ανάλυση, με συνοπτικές διαδικασίες ο σχεδιασμός, κύκλοι παντού, οι ειδικοί σε ρόλους επιβεβαιωτικούς, το χρήμα να εξασφαλιστεί και τα έργα ξεκίνησαν. Πρώτα στη δεύτερη, όπου όμως ενεπλάκη η Αρχαιολογική Υπηρεσία! Σκαλίσματα σκουπίσματα, κόσκινα και βούρτσες, για μήνες πολλούς με ήλιο και βροχή, αποκάλυψαν εκτεταμένες θεμελιώσεις κτισμάτων, από την κλασική αρχαιότητα και προς τα πίσω, σε αλλεπάλληλες στρώσεις. Είχε γνωρίσει δόξες το σημείο αυτό, που αγναντεύει για αιώνες τον Ευβοϊκό στα Ανατολικά του. Και πως να τις αγνοήσεις, σκεπάζοντας και ξεχνώντας τες, με την αταραξία των κύκλων; Η πραγματικότητα αναδείχτηκε δυνατότερη απ τη «συνταγή» και οι κύκλοι εξαφανίστηκαν.

Θεμέλια αρχαίου κτίσματος που βρέθηκαν σε πλατεία της Ραφήνας

Συζητήθηκε λοιπόν να παραμείνουν τα ευρήματα, για να αφηγούνται την ιστορία τους εκεί, με το ίδιο φως όπου δημιουργήθηκαν, επί τόπου, «in situ»  όπως λένε και οι αρχαιολόγοι. Καλό να λέγεται, αλλά πόσες νέες διαδικασίες θα έπρεπε να χωρέσουν, στο «στενό κορσέ» των σφιχτών νομικών, χρονικών και οικονομικών πλαισίων που διέπουν τις εργολαβίες του Δημοσίου; Που σαν στέρεα γραφειοκρατικά μορφώματα, μπορούν να συμπεριλάβουν σε μικρό ποσοστό κάτι απρόοπτο, για λόγους ανάγκης, αλλά δεν αλλάζουν συνολικά.

Παρ όλα αυτά, με πίστη για το σωστό και μια τόλμη που δεν συνηθίζεται, η απόπειρα έγινε. Συνεργασίες Διοικήσεων και Υπηρεσιών (!). Καινούργιες προδιαγραφές, σχέδια, αποφάσεις, εγκρίσεις, συνεννοήσεις, υποχωρήσεις, καθυστερήσεις, συμπίεση μέχρι αρνητικό ποσοστό, του πραγματικού κέρδους για τον εργολάβο και ιδού, τα αρχαία στάθηκαν στον τόπο τους! Με κάποιες ελλείψεις, με υλικά που δεν είναι ακριβά αλλά της σειράς, με συμπληρώσεις να απαιτούνται και τελειώματα. Όμως διασώθηκε το σημαντικό, μια ρίζα, για να αντλήσει νέους χυμούς το αφήγημα του χώρου, σε συνδιαλλαγή και συνέχεια με τα σύγχρονά του αφηγήματα, όπως ένα άγαλμα, φυτά και καθιστικά, που βρήκαν κι αυτά τη θέση τους.    

Οι ιστορίες των τοπίων, τα αφηγήματά τους, κρύβουν γοητεία. Η αποκρυπτογράφησή τους,  θα πρέπει να ενισχύεται από τις διαμορφώσεις, να αναδεικνύεται ο χαρακτήρας τους, να γίνεται συνεπής, αναγνώσιμος και εν τέλει οικείος. Όχι να ακυρώνεται και ιδίως στο όνομα ενός εκτός τόπου και χρόνου «ωραίου», που συνήθως σχετίζεται με εμμονές σε ατομικά όνειρα και φιλοδοξίες. Με αυτά συχνά προκύπτει το λεγόμενο «κιτς». Από την επιβολή παράταιρων και αδικαιολόγητων επιλογών, όσο εντυπωσιακές ή ακριβές και να είναι, όσο κι αν μαρτυρούν δύναμη, εξουσία ή χρήμα. Το περίβλημα σε ασυμφωνία με τη δυναμική του περιεχομένου, δεν αφήνει περιθώριο εν τέλει για έμπνευση.

Γιατί το «ωραίο» δεν είναι μια συνταγή, δεν καλύπτει δεν αλλοιώνει αυτό που υπάρχει. Συνοψίζει την ανάδειξη κάθε καλού, που ενυπάρχει σε μια ενότητα, συντονισμένα σε πραγματικό τόπο και χρόνο. Κωδικοποιεί με αναλογίες τα σημαντικά της στοιχεία, τη δυναμική της. Αλλά χρειάζεται να παραβάλλεται με τις αναφορές του, αλλιώς χάνεται. Όπως οι πιστές αναπαραγωγές του Παρθενώνα, στο Νάσβιλ του Τενεσί στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ή στη Γερμανία, που δεν προκαλούν καμία αίσθηση του ωραίου.     

Στις διαμορφώσεις, αστικών τοπίων ή κοινόχρηστων χώρων, είναι σημαντικό οι αρχικές επιλογές να συνδέονται με ένα ψάξιμο, μια ανάλυση των δεδομένων και των ανοχών του τόπου. Τα οράματα μπορεί να έρχονται από την πολιτική, αλλά είναι άλλο πράγμα οι τεχνικές υλοποίησής τους. Εκεί χρειάζονται οι ειδικοί και οι διαδικασίες, που έχουν επινοηθεί, ακριβώς για να προστατεύουν από την αυθαιρεσία και την προχειρότητα. Το πεδίο εναλλακτικών λύσεων για τη δημιουργία στο χώρο, παραμένει τεράστιο. Δεν αναιρούνται όμως  εύκολα οι αρχικές προθέσεις και παραδοχές ή το αποτύπωμα των διαδικασιών παραγωγής, όσα γραφικά στοιχεία, διακοσμήσεις ή πολυτέλειες κι αν προστεθούν στη συνέχεια.

Οι κοινόχρηστοι χώροι είναι τόποι συλλογικής εμπειρίας και μνήμης. Αρθρώνουν λόγο και διαβάζονται. Κωδικοποιούν και αποκωδικοποιούν τη ζωή και τον παλμό της πόλης τους. Φιλοξενούν και ενσωματώνουν τα οράματά της. Και σαν τέτοιοι αξίζουν τη μεγαλύτερη προσοχή στις επιλογές και τις διαδικασίες διαμόρφωσης, ώστε να αντέχουν στο μέλλον.

Κείμενο:

Αλεξάνδρα Ν. Σκαμάγκα

Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ MSc