Think about it: Από την Αίγινα στο Μόναχο – Αναζητώντας την «άφαντη θεά»

Της Δανάης Α. Μπασαντή

Αρχές Απριλίου πριν από ένα χρόνο, ήταν μια ηλιόλουστη μέρα, η φύση πανηγύριζε με τα μεθυστικά αρώματα των ανθών μέσα στη μεσημεριάτικη άχνα. Στην ανατολική πλευρά της Αίγινας, πάνω σε ένα απομακρυσμένο στο εσωτερικό του νησιού, περίοπτο πευκόφυτο λόφο, βρίσκεται ο ναός της Αφαίας. Παρότι δεν φαίνεται από το δρόμο, το αρχαίο ιερό μοιάζει να εποπτεύει όλη την γύρω περιοχή, στεριά και θάλασσα. Στάθηκα ώρα εκεί κοντά θαυμάζοντας την θέα, το καταπράσινο πευκοδάσος να θροΐζει ολόγυρα κατηφορίζοντας μέχρι τη καταγάλανη θάλασσα, που ήταν ορατή και στη βόρεια και στη νότια πλευρά του λόφου.

Ο περίπτερος δωρικός ναός της Αφαίας, κτισμένος γύρω στο 500 π.Χ., είναι από τους πιο καλοδιατηρημένους στην Ελλάδα. Θεωρείται μάλιστα το πιο τελειοποιημένο οικοδόμημα των υστεροαρχαϊκών χρόνων. Στο σημείο που βρίσκεται, στην κορυφή του λόφου, μακριά από τα παράλια και τις κατοικημένες περιοχές, δεν ήταν πάντα εύκολο να το πλησιάσουν οι άνθρωποι και επομένως να τον καταστρέψουν. Κρυμμένο ανάμεσα στα πεύκα, το ιερό αυτής της μυθικής άφαντης θεάς (Αφαία= άφαντη) προφυλάχθηκε μέσα στους αιώνες.

Ο ναός είναι χτισμένος από ντόπιο πωρόλιθο, καλυμμένος με λευκό στρώμα κονιάματος. Έχει έξι κίονες στη μικρή του πλευρά και δώδεκα στη μεγάλη. Η είσοδός του, στην ανατολική πλευρά, γίνεται από ένα επικλινές επίπεδο, από καλά πελεκημένους λίθους.

Έκανα το γύρο του ναού τραβώντας φωτογραφίες, στο δροσερό, αναζωογονητικό αεράκι που ανακούφιζε από το ζεστό ήλιο. Παρακολουθούσα με το βλέμμα, χαμογελώντας, τη γιαγιά μου να περπατάει με τη μαγκούρα της στο κρηπίδωμα του ναού, ανάμεσα στους τουρίστες,. Εξερευνούσε όπως ένα μικρό παιδί τα σκόρπια μαρμάρινα μέλη γύρω από το σωζόμενο ιερό κι έκατσε να ξαποστάσει πάνω σ’ ένα αναποδογυρισμένο κιονόκρανο, μέσα στα χαμομήλια. Ήταν σαν ένα αυθεντικό κομμάτι αυτής της φύσης, συνδεδεμένο μυστικά με τις παραδόσεις του τόπου, όπως τις διέσωσε ο λαϊκός πολιτισμός. Η κάλτ φιγούρα της γιαγιάς μου με φόντο τους δωρικούς κίονες ήταν πραγματικά μοναδική, μια εικόνα που δεν θα ξεχάσω.

Ο ναός της Αφαίας ήταν ξακουστός από την αρχαιότητα για τις γλυπτές παραστάσεις στα δύο αετώματά του, όπου εικονίζονταν μάχες, με κεντρική μορφή την θεά Αθηνά. Σε πολύ καλή κατάσταση διατηρούνται σήμερα οι κίονες και ένα μέρος του θριγκού, αλλά το γείσο που στήριζε το αέτωμα δεν σώζεται. Τα γλυπτά σύνολα των αετωμάτων δεν βρίσκονται πια στην Ελλάδα. Το 1811 ο Άγγλος Cockerell και ο Γερμανός von Hallerstein τα άρπαξαν και αργότερα τα πούλησαν στο Λουδοβίκο Α' της Βαυαρίας, για να γίνουν τελικά εκθέματα της Γλυπτοθήκης του Μονάχου.

Φέτος το Μάρτιο επισκέφτηκα τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, ανυπομονώντας να δω από κοντά τα αετώματα του ναού της Αφαίας, που τόσο με είχε γοητεύσει. Καθώς τα αναζητούσα από τη μία αίθουσα στην άλλη, δεν μπορούσα παρά να θαυμάσω το κτίριο της Γλυπτοθήκης, το οποίο σχεδιάστηκε, στις αρχές του 19^ου αιώνα, από τον αρχιτέκτονα Λέο φον Κλέντσε. Εντύπωση μου έκαναν κυρίως οι μεγαλόπρεπες θολωτές οροφές με τους στρογγυλούς φεγγίτες στην κορυφή, απ’ όπου κατέβαινε σαν δέσμη το φως πάνω στα εκθέματα. Ακόμα η λιθόστρωτη εσωτερική αυλή, στην οποία έβλεπαν οι αίθουσες που την περιέκλειαν, με μεγάλες τζαμαρίες,. Από την εσωτερική αύτη αυλή, όπου οι επισκέπτες ξεκουράζονταν και έπιναν τον καφέ τους, έμπαινε το μουντό φως, εκείνου του συννεφιασμένου πρωινού.

Στο τέρμα της έκθεσης, δίπλα στα τραπεζάκια, τις μυρωδιές και το θόρυβο του κυλικείου, συνάντησα τα δύο αετώματα. Τα μαρμάρινα γλυπτά σύνολα του ναού, ήταν τοποθετημένα πάνω σε μακρόστενους πάγκους με σιδερένια πόδια, σε αρκετά χαμηλότερο ύψος απ’ ότι ήταν προορισμένα να τα βλέπει ο θεατής. Οι μορφές ήταν σχεδόν ατόφιες και ξάφνιαζαν με το δυναμισμό και την ελευθερία της κίνησής τους.

Το δυτικό αέτωμα είναι προγενέστερο κατά δέκα περίπου χρόνια του ανατολικού. Σε αυτό το διάστημα ωστόσο, έγινε το πέρασμα από την αρχαϊκή στην κλασική εποχή. Έτσι η χρονική απόσταση στη κατασκευή των δύο αετωμάτων γίνεται φανερή με την μεταξύ τους διαφορά τεχνοτροπίας, η οποία στο ανατολικό αέτωμα είναι πιο εξελιγμένη και πιο κοντά στην κλασική εποχή. Χαρακτηριστικά, η ευθυτενής μορφή της Αθηνάς στο δυτικό αέτωμα, με τη στάση, την αμφίεση, τα μαλλιά και το αρχαϊκό μειδίαμα, θυμίζει κόρη της αρχαϊκής εποχής. Ενώ η μορφή της Αθηνάς στο ανατολικό αέτωμα αν και δεν έχει διασωθεί ολόκληρη, εντούτοις με το οβάλ πρόσωπό της παραπέμπει στα πρώιμα κλασικά χρόνια.

Το θέμα του δυτικού αετώματος είναι μια μάχη από την ομηρική Τροία. Τα τιμώμενα πρόσωπα είναι δύο από τους πρωταγωνιστές του Τρωικού πολέμου, ο Αίαντας, γιος του Τελαμώνα και της Περίβοιας, και ο αδερφός του ο Τεύκρος, γιος του Τελαμώνα και της Ησιόνης. Το θέμα του ανατολικού αετώματος είναι μια μάχη της Τροίας από το μυθολογικό κύκλο του Ηρακλή, η οποία δεν αναφέρεται στις περιγραφές του Ομήρου. Το τιμώμενο πρόσωπο εδώ είναι ο Τελαμώνας, ο ήρωας της Αίγινας, γιος του Ακταίου και της Γλαύκης.

Μια μακέτα του ναού μέσα στην αίθουσα αναπαριστά το κτίσμα του ναού, ώστε να μπορεί ο επισκέπτης να αντιληφθεί τη θέση των γλυπτών παραστάσεων στα αετώματα και τη συνολική σύνθεση πάνω στο λόφο. Δεν υπάρχει όμως καμιά αναφορά, σχέδιο ή φωτογραφία του ναού, όπως είναι σήμερα και του τοπίου της Αίγινας, με το οποίο είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένος. Έτσι οι γλυπτές συνθέσεις των αετωμάτων παραμένουν αποκομμένες και ασύνδετες με την προέλευση τους και την ιστορία τους, που αποσιωπάται σαν να μην υπάρχει.

Καθώς παρατηρούσα τα γλυπτά αετώματα, προσπάθησα να τα φανταστώ στο τόπο τους. Στημένα ψηλά πάνω στο γείσο, στο ύψος της στέγης, να μαγνητίζουν τα βλέμματα των προσκυνητών. Κάτω από το γαλανό ουρανό και το διάφανο αστραφτερό φως να ζωντανεύουν οι μαρμάρινες μορφές τους μύθους που αφηγούνται τα αετώματα. Ήταν θεοί, ημίθεοι και άνθρωποι που κάποτε σκαλίστηκαν στο μάρμαρο για να αντανακλούν το φως του μεσογειακού ήλιου. Όμως στην αίθουσα της Γλυπτοθήκης του Μονάχου οι μυθικές μορφές έμοιαζαν μοναχές, βουβές και ξένες. Οι δειλές, χλωμές αχτίνες του ήλιου που έμπαιναν από τις τζαμαρίες, τις άφηναν γκρίζες. Οι Αιγινήτες ήρωες έμοιαζε να έχασαν τη λάμψη τους.

Τα γλυπτά βρίσκονται σε ένα από τα πιο ιστορικά μουσεία της Γερμανίας. Χιλιάδες επισκέπτες από όλο τον κόσμο περνούν από τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Θεωρητικά η μεγάλη επισκεψιμότητα της Γλυπτοθήκης προσφέρει σε ένα πολύ ευρύ κοινό τη δυνατότητα να δει και να μάθει για τα αετώματα της Αφαίας. Αν τα γλυπτά βρίσκονταν σε ένα μουσείο στο μικρό νησί του Σαρωνικού κόλπου, πιθανώς να μην είχαν τόση επισκεψιμότητα. Όμως η εντύπωση που αποκομίζει κανείς από τη θέαση τους μέσα στο κτήριο του Φον Κλέντσε δεν μπορεί παρά να υπολείπεται κατά πολύ από την αίσθηση που θα προκαλούσαν στο αρχικό σημείο της γέννησης τους. Τα αετώματα είναι αναπόσπαστο κομμάτι του αρχαίου ναού. Κάθε μέλος του κτίσματος έχει αξία, ομορφιά και ιδιαίτερη σημασία όταν βρίσκεται μέσα στο σύνολο, για το οποίο σχεδιάστηκε.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα ορίζονται από το πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο που τα δημιούργησε. Τα αετώματα αποσπάστηκαν από το ναό της Αφαίας κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής, μιας χαλεπής και ταραγμένης ιστορικής περιόδου για την Ελλάδα. Μαζί με πολλά άλλα απομεινάρια της πολιτιστικής μας κληρονομιάς μεταφέρθηκαν μακριά για να μετατραπούν τελικά σε «αντικείμενα» του εμπορίου τέχνης. Έτσι έχασαν τις αναφορές τους, την αφηγηματική τους δύναμη και την διαλεκτική τους αντιπαράθεση με το παρελθόν και το παρόν του τόπου τους.

Όπως κάποτε είχε πει ο αμερικανός ιστορικός-φιλόσοφος Will Durant: «Ο Νότος δημιουργεί τους πολιτισμούς. Ο Βορράς τους κατακτά, τους καταστρέφει, δανείζεται από αυτούς, τους διαδίδει. Αυτή είναι μια σύντομη σύνοψη της Ιστορίας.»

Το παρόν κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο λογοτεχνικό περιοδικό «(δε)κατα», τεύχος 50, το καλοκαίρι του 2017 ως ταξιδιογράφημα με τίτλο «Αναζητώντας την άφαντη θεά».