Ο ελληνικός υπερρεαλισμός και ο Νίκος Εγγονόπουλος

Ο σουρεαλισμός ήταν ένα ευρωπαϊκό κίνημα, τόσο στις εικαστικές τέχνες, όσο και στη λογοτεχνία, που οριοθετείται ανάμεσα στο 1924 και το 1940. Η μικρή ομάδα που διέδωσε το κίνημα στην Ελλάδα αυτοπροσδιορίζονταν ως υπερρεαλιστές. Το υπερρεαλιστικό κίνημα έφτασε στην χώρα μας το 1935. Αν και είχε κοινές βάσεις με τον γαλλικό πυρήνα του, εντούτοις χαρακτηρίστηκε από ιδιομορφίες στην έκφραση του και στις ιδεολογικές και καλλιτεχνικές θέσεις του.

Νικος Κάλας (1907-1988) πηγή φωτ. ιστοσελίδα περιοδικού τέχνης Μανδραγόρας

Οι βασικοί δίαυλοι εισόδου του κινήματος στην Ελλάδα ήταν ο μαρξισμός και η ψυχανάλυση. Ο μαρξισμός εκφράστηκε από το Νίκο Κάλας, ο οποίος καθιερώθηκε ως μαρξιστής κριτικός. Τις απόψεις αυτές είχε εξ' αρχής και ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο οποίος υπήρξε ο κύριος φορέας διάδοσης της ψυχανάλυσης ως θεωρίας και πρακτικής στην Ελλάδα. 

Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975)

Ο Νικόλας Κάλας ή Νικήτας Ράντος (το πραγματικό του όνομα ήταν Νικόλαος Καλαμάρης) ήταν λογοτέχνης, κριτικός και ποιητής, μαζί λοιπόν με τον ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο σχημάτισαν μια ομάδα. Η πρώτη κοινή τους εκδοτική προσπάθεια ήταν δύο τεύχη του περιοδικού Νέα Φύλλα το 1937, που θεωρείται το πρώτο σουρεαλιστικό περιοδικό στην Ελλάδα. Στην συνέχεια εξέδωσαν τον τόμο «Υπερρεαλισμός Α΄». Το 1938 στην ομάδα προστίθεται ο Νίκος Εγγονόπουλος με την δημοσίευση της ποιητικής του συλλογής «Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν». Μιας συλλογής που διακωμωδήθηκε ακόμα και πριν την ανάγνωσή της. Η πρώτη έκθεση υπερρεαλιστικής ζωγραφικής, το 1939, είναι του Εγγονόπουλου στο σπίτι του Κάλα, την οποία οργάνωσε ο Εμπειρίκος.  

Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985)

Το διάστημα 1935-1938 οι τρεις τους άσκησαν κριτική στους δημοτικιστές και στους καθαρευουσιάνους και υπήρξαν πρωτοπόροι στη γλωσσική μείξη και στο ενιαίο της γλώσσας, που αργότερα κυριάρχησε. Στις θέσεις τους για την ποίηση ήταν επικριτικοί στο Παλαμά και στους παλαμιστές και συμφωνούσαν στην ανάδειξη του Καβάφη ως νεωτερικού ποιητή της Ελλάδος. Αυτός είναι και ο λόγος που δέχτηκαν επιθέσεις από το σύνολο της διανόησης του μεσοπολέμου.

Από το 1935 έως το 1938 παρατηρείται μια συστηματική προσπάθεια διάδοσης του υπερρεαλισμού, με κινητήριο μοχλό την ομάδα των τριών. Όμως λόγω της έντονα μαρξιστικής τους τοποθέτησης και της εντατικοποίησης των κατασταλτικών μηχανισμών της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου του Μεταξά, που επιβλήθηκε το 1936, έπαψε η προσπάθεια διάδοσης του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα.

Σε αυτό συνετέλεσε πρώτον η οριστική αναχώρηση του Ν. Κάλας το 1938 για τη Γαλλία. Δεύτερον η ενασχόληση του Εμπειρίκου με την ψυχανάλυση και η αποχή του από τη πολιτική λόγω των πιέσεων που ασκήθηκαν από το μεγαλοαστικό οικογενειακό του περιβάλλον που είχε σχέσεις με τον Βενιζέλο και με Πλαστήρα. Τρίτον η μεγάλη δυσκολία του Εγγονόπουλου να τοποθετηθεί δημόσια στα πολιτικά πράγματα, εφόσον εργαζόταν ως δημόσιος υπάλληλος. 

Στη περιοχή των εικαστικών τεχνών η απήχηση του υπερρεαλισμού ήταν περιορισμένη. Με την έκδοση της πρώτης ποιητικής συλλογής "Υψικάμινος" του Ανδρέα Εμπειρίκου, το Μάρτιο του 1935, ξέσπασαν έντονες αντιδράσεις στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, από τον τύπο μέχρι και τους επιφανείς λογίους της εποχής.

Νίκου Εγγονόπουλου, Ο ποιητής και η μούσα, 1938, ελαιογραφία, 120x100 εκ.

Η πρώτη αξιόλογη εικαστική παραγωγή ξεκίνησε στην Ελλάδα το 1937 με τους πίνακες του Νίκου Εγγονόπουλου, ο οποίος παραμένει μέχρι τώρα ο πιο σημαντικός αλλά και ο μόνος εκφραστής της σουρεαλιστικής ζωγραφικής την εποχή του μεσοπολέμου στη χώρα μας. Αξιοπρόσεχτη είναι η προσπάθεια του να δώσει στα έργα του χαρακτήρα ελληνικό, ώστε οι αρχές του διεθνούς σουρεαλισμού να αποτελούν πρότυπο για το δημιουργικό συνταίριασμα των αρχών αυτών με στοιχεία βγαλμένα από την ελληνική παράδοση.

Νίκου Εγγονόπουλου, Η εμφάνιση του Ρήγα Φεραίου στην Εύβοια-Ήρωες, 1950

Κείμενο: Δανάη Μπασαντή

Πηγές:

1. Αργυρίου Αλεξ., Διαδοχικές αναγνώσεις Ελλήνων υπερρεαλιστών, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1985

2. Λοϊζίδη Νίκη, Ο Υπερρεαλισμός στη Νεοελληνική Τέχνη Η περίπτωση του Νίκου Εγγονόπουλου, σειρά βιβλιοθήκη τέχνης, εκδόσεις Νεφέλη 1984

3. Χρυσανθόπουλος Μιχάλης, Ο ελληνικός υπερρεαλισμός και η κατασκευή της παράδοσης, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2012 

4. Νίκος Εγγονόπουλος, ο ζωγραφικός του κόσμος, Περπινιώτη-Αγκαζίρ Κατερίνα, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007

5. Ξύδης Αλέξανδρος, Προτάσεις για την ιστορία της Νεοελληνικής τέχνης Α’ Διαμόρφωση-Εξέλιξη, εκδόσεις Ολκός, Αθήνα 1976